Aldrei í hagsögu Íslands hefur Seðlabankinn verið jafn öflugur né betur í stakk búinn til að tryggja stöðugleika í þágu fólksins í landinu, segir dr. Ásgeir Jónsson Seðlabankastjóri. Með sameiningu við Fjármálaeftirlitið í upphafi árs 2020 sé kominn fram sterk stofnun er geti tryggt aga á fjármálamarkaði til langframa og vonandi aukið velferð Íslensku þjóðarinnar.
Dr. Ásgeir Jónsson var skipaður Seðlabankastjóri í júlí 2019, 49 ára gamall. Skipunarbréfið er til fimm ára þannig að hann á þrjú ár eftir. Hann kveðst æðrulaus um djobbið, það verði sem verði en hann leggi ríka áherslu á sjálfstæði Seðlabanka Íslands. Saga Ásgeirs er ólík margra forvera hans, því það eru ekki pólitískar forsendur að baki ráðningu hans. Hann hefur verið kallaður kommúnisti og frjálshyggjumaður en hefur samt aldrei haft nein pólitísk afskipti en hann hefur gefið mjög skýr skilaboð á opinberum vettvangi um þau verkefni sem Seðlabankinn hefur þurft að fást við. Ásgeir er kominn af sjómönnum og bændum, var háseti á togurum frá Króknum í den og varð aldrei sjóveikur. En þó Ásgeir sitji æðsta embætti sem hagfræðingur getur vænst, þá glímdi hann við mikla erfiðleika; stam, seinlæsi og einelti í bernsku. Hann er fæddur í Noregi en ólst upp til ellefu ára aldurs í Bjarnarhöfn á Snæfellsnesi þar sem faðir hans bjó félagsbúi með bróður sínum Hildibrandi ásamt föður þeirra Bjarna Jónssyni [1908-1990] frá Asparvík á Ströndum. Ellefu ára gamall flutti Ásgeir með foreldrum sínum að hinu forna biskupssetri Hólum í Hjaltadal.
Seinlæs og stamaði
„Ég var seinlæs, lærði loks að lesa átta eða níu ára gamall,“ segir Ásgeir. Lestrarnám miðar að því að þekkja stafina og það var byrjað á A, svo B og svo framvegis. Þetta var sem latína fyrir drengnum sem auk þess stamaði. Ásgeir les öðruvísi en flestir, sér texta í myndum. Mögulega er þetta lesblinda en hann hefur aldrei verið greindur. Hann leysti málin sjálfur. „Mér gekk ekki vel þegar ég byrjaði í skóla og þráði heitt að geta lesið,“ segir hann. En svo kom að því að hann náði samhengi hlutanna. Orð birtust honum sem myndir og hann gat lesið, stafirnir þvældust ekki lengur fyrir. Þetta var drengnum mikil opinberun. Hann hóf að lesa Eyrbyggju og fornsögurnar eina af annarri. Nýr spennandi heimur opnaðist. „Raunar svo að ég hef náð mjög miklum lestrarhraða sem hefur hjálpað mikið í námi og starfi en ég geri enn þá stafsetningarvillur þar sem stafir víxlast innan orða og svo framvegis“ segir hann. Ég ólst upp á sveitabæ þar sem engir leikfélagar voru til staðar aðeins fullorðið fólk og síðan dýrin á bænum. Þá tíðkuðust ekki nein tölvuspil og sjónvarpsdagskráin var afar takmörkuð. Ásgeir eyddi því miklum tíma í bókasafni afa síns og fékk ástríðu fyrir fornsögunum sem hefur fylgt honum síðan. Það sést meðal annars á því að hann fékk 10 í einkunn í íslensku í Menntaskólanum á Akureyri þegar Íslendingasögurnar voru teknar til umfjöllunar. Það er sú einkunn sem hann er hreyknastur af á löngum námsferli.
Fæddur í Noregi, alinn upp í Bjarnarhöfn & á Hólum
Ásgeir er fæddur á Ási í Noregi 1970, annar í röð sex systkina hjónanna Jóns Bjarnasonar, fyrrverandi skólastjóra og ráðherra, og Ingibjargar Kolka Bergsteinsdóttur. Jón var þá við búfræðinám en hóf síðan búskap í Bjarnarhöfn 1971. Bjarnarhöfn liggur milli Stykkishólms og Grundarfjarðar, sögufræg hlunnindajörð sem Thor Jensen keypti árið sem fyrri heimsstyrjöldin skall á 1914 og reisti þar fjárhús þó hann væri þá umsvifamikill í útgerð. Afi Bjarni var með 700 fjár í Bjarnarhöfn. Það var ekki bara lestur sem hafði vafðist fyrir drengnum, hann sætti aðkasti sakir stams. Ellefu ára flutti fjölskyldan til Hóla í Hjaltadal sem ilmar af sögu þar sem Jón biskup Arason er alltumvefjandi. Það þarf því ekki að koma á óvart að Ásgeir hafi skrifað um Jón Arason af djúpu innsæi. Uppreisn Jóns Arasonar kom út fyrr á þessu ári. Þar setur Ásgeir valdabaráttu Dana og Þjóðverja í samhengi. Jón biskup Arason var kaþólskur, studdur af þýðverskum, en Danakonungur sendi út tilskipun um lúterskan sið. Jón Arason var hálshöggvinn í Skálholti 1550 og þjónar konungs létu greipar sópa um kirkjur og klaustur í landinu. Við tók ofurvald elítunnar í Köben, Einokunarverslun 1602, hinar myrku aldir Íslands.
Fann fjölina í hagfræði
Ásgeir fór til náms í Menntaskólanum á Akureyri og útskrifaðist tvítugur árið 1990. Eftir spekulasjónir um líffræði, læknisfræði og sjóinn fann Ásgeir fjöl sína í hagfræði við Háskóla Íslands þaðan sem hann útskrifaðist 1994. BS-ritgerð hans Siglt gegn vindi fjallar um íslenska hagkerfið 1400-1600. Ári áður hafði Ásgeir ráðið sig sem hagfræðing hjá Dagsbrún þar sem Guðmundur jaki Guðmundsson [1927- 1997] ríkti. Menn tóku þá trú að 23 ára guttinn væri kommi, en Gvendur jaki kallaði hann jafnan „háskólamanninn“. Ásgeir kynntist því alþýðuforingjanum Gvendi jaka í lokastríði hans undir fána Flóabandalagsins. Gvendur jaki hafði fengið nóg af hagfræðistóði ASÍ og vildi folald. „Þetta folald var sem sagt ég,“ hefur Ásgeir sagt kankvíslega. Hugur Ásgeirs stefndi enn hærra, fróðleiksþyrstur og sílesandi. Hann hélt til Indiana í Bandaríkjunum og lauk meistaraprófi frá University of Indiana 1997 og doktorsprófi 2001. Hann hefur sagt frá því að stam hans úr bernsku hafi ágerst þegar hann mælti á enska tungu. Hann fór því í þétta talþjálfun í Indiana sem hefur dugað honum vel síðan. Dr. Ásgeir Jónsson hefur sannarlega þurft að takast á við sjálfan sig til þess að gegna einu stærsta embætti íslenskrar stjórnsýslu.
Aðalhagfræðingur Kaupþings 33 ára
Leiðin lá heim og til Kaupþings þar sem hann varð aðalhagfræðingur, 33 ára að aldri. Í upphafi nýrrar aldar var Ísland í hæstu hæðum með AAA lánshæfi. Af einhverjum ástæðum hafði Fjármálaeftirlitið verið skilið frá Seðlabankanum 1998 í tíð Finns Ingólfssonar í viðskiptaráðuneytinu. Bankarnir voru einkavæddir og útrásin hafin, Seðlabankinn valdalaus.
„Ég var kornungur aðalhagfræðingur og menn fremur bláeygir. Ég var ekki í innsta kjarna en þó andlit bankans því fjölmiðlar sóttu í að fá álit mitt,“ segir Ásgeir. Hann varð þjóðþekktur, fjölmiðlar leituðu álits hans um efnahagsmál og þjóðhagsspár. Þegar íslenska hagkerfið hrundi eins og spilaborg með falli bankanna þá beindist reiði að honum, eðlilega. Hann leit yfir farinn veg og skrifaði bókina Why Iceland? um hrunið og aðdraganda þess sem kom út 2009. Sú bók var síðan þýdd á japönsku, þýsku og arabísku og er sú heimild sem helst er vitnað til á alþjóðavettvangi þegar fjallað er um fall íslensku bankanna haustið 2008. Hann tók þátt í endurreisn Kaupþings undir nýju nafni, Arion banki. Þegar hann hins vegar varð fertugur árið 2010 þá langaði hann að breyta til og yfirgaf bankakerfið. Hann varð prófessor við Háskóla Íslands 2011 og margir ráku upp stór augu þegar Ásgeir var skipaður í Seðlabankann átta árum síðar og ýmsir hafa rifjað upp feril hans með gagnrýnum augum. Ásgeir segist skilja þær raddir.
„Ég held að ekkert okkar sem vorum í hringiðu hrunsins séum söm á eftir. Ég hefði viljað, í baksýnisspegli, standa öðruvísi að málum. Reynsla mín í hruninu er útaf fyrir sig dýrmæt. Ég þekki vítin að varast og hef sjálfstraust til þess að ræða við og takast á við hagsmunaaðila á fjármálamarkaði. Ólíkt forverum mínum hef ég persónulega þekkingu á innviðum bankanna. Það veitir mér sjálfstraust í hinu eilífa reiptogi hagsmunaafla.“
Þrátt fyrir skipbrot bankanna telur Ásgeir að útrásin hafi ekki verið alslæm. Íslendingar náðu að byggja upp stór alþjóðleg fyrirtæki sem enn eru starfrækt. Stjórnvöldhafa staðið vel að enduruppbyggingunni eftir hrun og neyðarlögin hafi gefið tækifæri á að endurfjármagna atvinnulífið. „Þjóðin, fyrirtæki, stjórnmál og almenningur drógu lærdóm af hruninu. Við erum varkárari. Þetta sést af rekstri fyrirtækja nú, minni skuldsetning, meiri fagmennska,“ segir Ásgeir.
Bankarnir tóku yfir Ísland, ekki satt? „Jú, þeir gerðu það.“
Erfiður systurmissir 2011
Árin eftir Hrun voru Ásgeiri og fjölskyldu hans erfið. Hann missti Katrínu systur sína úr krabbameini árið 2011. Hann ræddi það í samtali við Fréttablaðið áður en hann tók við embætti Seðlabankastjóra: „Þeim mun yngra sem fólk fær krabbamein, því hraðar gengur sjúkdómurinn fyrir sig. Hún greindist, gekkst undir meðferð og virtist vera læknuð. En síðan tók meinið sig upp aftur og hún fór á aðeins hálfu ári,“ segir hann. „Það var alveg hræðilegt að sjá hvernig sjúkdómurinn tók allt frá þessari ungu, fallegu og hraustu konu. Sjónina, hreyfigetuna og síðan lífið sjálft.“
Það tekur auðsjáanlega á að rifja upp þennan tíma. „Þetta var mikið og fyrirvaralaust áfall sem tók á alla fjölskylduna. Katrín hafði alltaf verið mjög hraust og fór betur með sig en flestir aðrir,“ segir Ásgeir. „Hvorki foreldrar mínir né systkini urðu söm á eftir og við höfum haldið betur saman eftir þetta. Þú ferð að skilja betur hvað skiptir máli í lífinu, eftir svona missi,“ sagði Ásgeir í samtalinu. Jón faðir hans var á þessum tíma ráðherra í ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri grænna sem var við völd 2009-2013.
Ekki ráðinn á pólitískum forsendum
En hvernig er Ásgeir Jónsson öðruvísi en forverar hans í starfi? „Fólk þekkir mig ekki fyrir pólitískar skoðanir né var ráðningin á pólitískum forsendum. Ég er óháður hagsmunaöflum. Ég er aðeins bundinn af hagsmunum og velferð íslenskrar þjóðar,“ segir hann. Hagsmunaöfl hafi ekki komið honum í embætti. Málfrelsi sé mikilvægasta vopn Seðlabankastjóra og hann er óhræddur að takast á við hagsmunahópa, svo sem lífeyrissjóði, verkalýðshreyfingu, sægreifa og pólitík, benda á svo dæmi séu tekin seinagang með Sundabraut og skaðlegan lóðaskort sem pólitíkin tekur til sín og Samherja fyrir að persónugera einstaka embættismenn í deilum við Seðlabankann.
„Ég er óháður og geng því óbundinn til verks, minn trúnaður er við þjóðina. Ég geri mér grein fyrir því að möguleg átök kunni að kosta það að ég verði ekki endurráðinn. Fari svo þá fer svo,“ segir Ásgeir.
Velferðarstefna & lágir vextir
Seðlabanki Íslands reki velferðarstefnu og markmið hennar sé tryggja velferð fólksins í landinu. Stöðugleiki í gengi sé lykilatriði. „Peningastefnan skiptir hina tekjulægstu mestu máli; þeir tapa mestu á verðbólgu og kollsteypum. Þetta skiptir mig mjög miklu máli. Ég lít á peningastefnuna sem velferðarstefnu. Ég vil tryggja lága verðbólgu, lága vexti og stöðug fjármálaskilyrði. Þetta eru grundvallaratriði fyrir góð lífskjör á Íslandi.“ Gagnrýni Ásgeirs á Samherja fyrir að ráðast gegn einstökum starfsmönnum Seðlabankans vakti sannarlega athygli en getur það gengið til lengdar að 12-15 sægreifar ráði auðlind sem árlega veltir 300 milljörðum, í kring um landið? „Þetta er pólitísk spurning og ekki á mínu verksviði,“ svarar hann.
Ásgeir bendir á að Seðlabankinn sé í fyrsta sinn í hagsögunni kominn með sjálfstæði til þess að beita mörgum tækjum til þess að viðhalda stöðugleika – og hafi öflug vopn. Með sameiningu Fjármálaeftirlits og Seðlabanka í upphafi árs 2020 hafi bankinn fengið mjög víðtækar heimildir til þess að láta til sín taka. Þá sé það einnig svo að enginn aðili hafi jafn mikið vald yfir viðskiptabönkunum og Seðlabankinn og því skapi sameiningin tækifæri til þess að bankinn geti fylgt eftir tilmælum sínum er varða fjármálaeftirlit og fjármálastöðugleika með mjög ákveðnum hætti. Þá hafi Seðlabankinn nú öflugan gjaldeyrisforða sem sé nú í kringum 900 milljarðar. „Við náðum mjúkri lendingu í Covid faraldrinum, þar vó þungt 200 milljarða gjaldeyrissala Seðlabankans sem viðhélt stöðugleika á gjaldeyrismarkaði. Við höfum nýjar sögulegar forsendur til að stjórna efnahagsmálum og koma í veg fyrir kollsteypur. Krónan hefur staðið sig í ólgusjó Covid. Engin stofnun í hagsögu lýðveldisins hefur haft jafnmikla ábyrgð og Seðlabankinn nú,“ segir seðlabankastjóri. Hann leggur áherslu á að hann, Ásgeir Jónsson, megi ekki ofmetnast. Íslendingar séu forlagatrúar, náttúran gefi og taki og „þetta reddast“-viðhorf sé inngreipt. Þjóðin hafi sýnt æðruleysi á örlagatímum, svo dæmi séu tekin í þorskastríðunum, hruninu og nú faraldrinum. Seðlabankinn hafi átt gott samstarf við ríkisstjórnina í Covid og þjóðin alltaf náð að vinna sig út úr erfiðum aðstæðum. Nú sé mikilvægt að koma á jafnvægi í ríkisfjármálum. Við sjáum þjóðir S-Evrópu eiga í miklum erfiðleikum, raunar Evrópa og Bandaríkin. Beggja vegna Atlantsála séu peninga prentaðir í gríð og erg. Það séu vissulega blikur á lofti en Ísland sé betur í stakk búið til að takast á við óráðna framtíð en flestar þjóðir.
Uppreisn Jóns Arasonar eftir dr. Ásgeir Jónsson er skyldu lesning um eina afdrifaríkustu atburði Íslandssögunnar. Með aftöku Jóns Arasonar Hólabiskups fór valdið úr landi til Kaupmannahafnar. Konungur sölsaði undir sig jarðeignir, fisk og brennistein. Kirkjur og klaustur voru rænd gulli, silfri og verðmætum, spekúlantar Köben fengu landið til arðrænslu og í kjölfarið fylgdi hin illræmda Einokunarverslun [1602- 1787]. Lokað var samskipti við aðrar þjóðir. Ísland var dönsk nýlenda. Við tóku hinar myrku aldir Íslandssögunnar með fátækt og einangrun. Jón Arason [1484-1550] var sonur einstæðrar móður, fæddur á Grýtu í Eyjafirði, ólst upp í fátækt en hlaut menntun í Munkaþverárklaustri skammt frá. Hann varð biskup aðeins 36 ára. Jón Arason leiddi hjá sér siðaskiptin í nærfellt áratug. Hann hafði náð samningum við Kristján III Danakonung [1534-1559] um að Hólabiskupsdæmi yrði áfram kaþólskt og Sigurður sonur hans eftirmaður. En það var barist um Ísland. Jón Arason var fæddur undir lok Ensku aldarinnar þegar Englendingar og Þjóðverjar slógust og landsmenn seldu fisk og nutu arðs af auðlindinni. Dr. Ásgeir rekur verslunarstríð Dana og Þjóðverja sem hófst 1547 og Jón Arason hóf vopnaða uppreisn með stuðningi Þjóðverja og lýsti landið kaþólskt. Jón Arason tapaði örlagaríkri orrustu á Sauðafelli í Dölum. Þá voru sögð hin fleygu orð: „Öxin og jörðin geymir þá best.“ Jón Arason var hálshöggvinn í Skálholti ásamt sonum sínum. Norðlenskar vígasveitir fóru suður yfir heiðar og voru á annan tug Danir drepnir ásamt Kristjáni skrifara kónglegs Majestatis umboðsmanns. Þessa sögu setur dr. Ásgeir í samhengi við evrópska valdapólitík.
Myndir: Páll Stefánsson
