SAMTAL VIÐ ÓLAF RAGNAR GRÍMSSON FYRRVERANDI FORSETA ÍSLANDS UM SAMSKIPTIN VIÐ KÍNA Í FORSETATÍÐ HANS
Ólafur Ragnar Grímsson var forseti Íslands í 20 ár [1996 – 2016]. Hann er fæddur á Ísafirði árið 1943 þegar síðari heimsstyrjöldin geisaði. Ísland var einangrað undir Kristjáni X. Danakonungi og Vestfirðir út við ysta haf. Síðan þá hefur mikið vatn runnið til sjávar. Ólafur Ragnar fór 19 ára gamall til náms í Manchester á Englandi og varði fyrstur Íslendinga doktorsritgerð í stjórnmálafræði 1970. Hann snéri til Íslands 1973 og varð fyrstur manna prófessor við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Hann varð strax atkvæðamikill í pólitík innan Framsóknarflokksins og vakti mikla athygli þegar hann leiddi svokallaða Möðruvallarhreyfingu sem klauf sig út úr Framsóknarflokknum 1974. Ólafur gekk til liðs við samtök frjáslyndra og vinstrimanna og síðar Alþýðubandalagið og sat á Alþingi fyrir bandalagið 1978-1983. Hann var áberandi á alþjóðavettvangi sem forseti alþjóðasamtaka þingmanna [for Global Action]. Árið 1987 var hann kjörinn formaður Alþýðubandalagsins og var fjármálaráðherra 1988-1991 og formaður Alþýðubandalagsins til 1995 og sat á Alþingi 1991-1996 þegar hann var kjörinn forseti Íslands. Ólafur Ragnar tók við embætti forseta Íslands af Vigdísi Finnbogadóttur sem fyrst kvenna hafði verið þjóðkjörin forseti þjóðar sinnar árið 1980.
Hin íslenska jarðvarmabylting
Lífið á Íslandi var saltfiskur þegar Ólafur Ragnar fæddist á Ísafirði en þegar leið á öldina gerbyltist íslenskt samfélag. Hin íslenska raforkubylting hófst með virkjun Elliðaáa 1921 og síðan fyrstu Sogsvirkjuninni áratug síðar. Upp úr 1930 hófu Reykvíkingar að hita hús sín með heitu vatni í stað kolahitunar. Kolaský höfðu tíðum verið yfir reykvískum himni og kolakraninn við Reykjavíkurhöfn eitt helsta kennileiti höfuðbæjarins. Hitaveitulagnir voru lagðar frá Mosfellsdal þar sem var gnægð af heitu vatni. Eftir stofnun lýðveldis var haldið áfram í Soginu og svo kom risastökk vatnsaflsvirkjana þegar fyrsta jökulfljótið – Þjórsá – var virkjað við Búrfell og álver reis við Straumsvík utan Hafnarfjarðar. Fyrsta álið rann í Straumsvík 1969. Ein af annarri risu vatnsaflsvirkjanir upp á hálendinu og enn urðu tímamót með jarðvarmavirkjunum á Nesjavöllum og Svartsengi á lokametrum aldarinnar. Ísland var orðin fyrirmynd um sjálfbæra orku, hreint land og hróður þess jókst og lífskjör urðu með því besta í veröldinni. Þegar farið var af stað með Búrfell og Straumsvík voru innan við 100 verkfræðingar í landinu en eru nú á sjötta þúsund; íslensk verkfræðifirma og verktakar starfa um allan heim.
Forseti Íslands 1996
Ólafur Ragnar var virkur á hinum alþjóðalega vettvangi sem forseti Global Action. Hann var óþreytandi að benda á að á nýrri öld myndu Indland og Kína hasla sér völl meðal efnahagsvelda heims. Ólafur hvatti til náinna samskipta og Fríverslunarsamninga við stórveldin í Asíu. Hann sætti gagnrýni fyrir þessa afstöðu sína einkum meðal Evrópusinna sem vildu aðild að Evrópusambandinu sem á þessum árum var að stækka til Norðurlanda og Austur-Evrópu eftir hrun Berlínarmúrsins og fall Sovétríkjanna við upphaf tíunda áratugarins. Ísland hafnaði aðild að Evrópusambandinu ásamt Noregi og Sviss og varð aðili að evrópska efnahagssvæðinu 1995.
Ólafur varð forseti 1996 og ný öld handan horns. Ég hitti Ólaf Ragnar ásamt Einari Þorsteinssyni útgefanda Lands & sögu og Icelandic Times á Hilton hótelinu að áliðnum ágúst 2019. Þá voru þrjú ár liðin frá því forsetinn hafði látið af embætti. Kína var að fagna 70 ára afmæli og við beindum sjónum okkar til Kína og hinum miklu samskiptum af þessu tilefni.
„Á fyrsta ári mínu í embætti forseta velti ég fyrir mér hlutverki Íslands á nýrri öld. Ég komst að þeirri niðurstöðu að fjögur meginatriði myndu einkenna 21. öldina; hlýnun jarðar, jarðvarmaorka, Norðurslóðir og uppgangur Asíu,“ segir Ólafur Ragnar. Þann 1. janúar 1998 í nýarsávarpi sínu ræddi forsetinn um hlýnun og bráðnun Norðurskautsins og sagði þá.
„Við Íslendingar ættum því að vera í fararbroddi þeirra sem á alþjóðavettvangi krefjast þess að tafarlaust verði gripið til róttækustu gagnaðgerða til að forða heiminum frá slíkri loftslagsbreytingu. Við ættum að fagna þeim vilja sem þjóðir heims sýna nú til samstarfs, hefja með öðrum breytingar á eldsneytisnotkun skipa og bifreiða og beita nýrri tækni sem auðveldar loftslagsvæna framleiðsluhætti. Við eigum að gleðjast yfir þeim tækifærum sem öld umhverfisverndar getur fært okkur Íslendingum ef við sjálf höfum vit og vilja til að nýta kosti Íslands.“
Leiðandi í vatnsafls- og jarðvarma orku
Ólafur Ragnar lagði áherslu á einstakt framlag Íslands til vatnsafls og þó einkum jarðvarmaþekkingar og sem var leiðandi í þróun umhverfisvænnar sjálfbærrar orku þegar horfið var frá kola- og olíuhitun. Í september 1998 í ræðu í Rovanuiemi-háskóla í Norður Finnlandi flutti forsetinn ræðu um samvinnu þjóða á Norðurslóðum. „Fáir voru viðstaddir; nokkrir menntamenn og þeir sem uppnefndir voru nördar. Það voru margar efasemdarraddir en ég var viss um að þetta væri framtíðin,“ segðir Ólafur Ragnar. Uppgangur í Kína og Indlandi þar sem voru ört vaxandi markaðir sköpuðu stórbrotin tækifæri fyrir Ísland.
Ísland yrði að horfa til Asíu um nýja markaði. Þar væru gríðarlegir hagsmunir um leið og þjóðin horfði til Evrópu og Bandaríkjanna. „Lykilatriði væri að horfa til hlutverks Íslands meðal þjóða heims á nýrri öld. Bandaríkin höfðu orðið okkar helsta viðskiptaland um miðja 20. öld. Nýjar áskoranir biðu okkar
Íslendinga á 21. öldinni. Uppgangur Asíu væri áskorun líkt og verið hafði um Ameríku eftir síðari heimsstyrjöldina,“ segir hann.
Forsetafrúin Guðrún Katrín látin sumarið 1998
Mikil sorg knúði dyra að Bessastöðum haustið 1998 þegar forsetafrúin, Guðrún Katrín Þorbergsdóttir, lést eftir að hafa veikst af hvítblæði. Ólafur Ragnar hafði í ávarpi sínu í ársbyrjun 1998 lýst bjartsýni um batahorfur Guðrúnar Katrínar. Sumarið 1998 hafði hún farið til læknismeðferðar til Seattle í Bandaríkjunum en lést í október.
Ólafur Ragnar hafði átt náin og farsæl samskipti við leiðtoga Indlands og sérstaklega Raviv Ghandi forsætisráðherra. Hann þekkti hins vegar minna til Kína en hafði hafið að skrifa ítarlegt bréf til forseta Kína Jiang Zemin þegar hann var í Seattle. Snemma á tíunda áratugnum í tíð sinni sem forsætisráðherra hafði Ólafur Ragnar farið Kína með Steingrími Hermannsyni, þáverandi forsætisráðherra. Kínverjar höfðu sýnt Íslendingunum legó-módel af skýjakljúfum Shanghai sem helst minntu á Manhattan og héldu því eindregið fram að Shanghai yrði eitt helsta metrópól 21. aldar.
Jarðhitaskóli Sameinuðu þjóðanna hafði verið starfræktur hér á landi frá 1979 og margir kínverskir stúdentar sótt skólann. Ísland hafði opnað sendiráð í Beijing árið 1995 og sendiráðið vann ötullega að því að kynna kosti jarðvarma og aðstoðaði við stofnun jarðvarmarannsóknastofnunar í Tianjin, hafnarborg Beijing. Jarðhitafyrirtækið Enex tók þátt í uppsetningu hitaveitu í Ólympíuþorpinu í Beijing.
Ólafur Ragnar lagði í bréfinu til Zemin forseta, til víðtæka samvinnu þjóðanna, þar á meðal um sjálfbæra hreina orku til að takast á við hnatthlýnun. Kína hafði notið fordæmalauss efnahagslegs uppgangs meðal þjóða heims. Hundruð milljóna manna losnuðu úr fátækt og miðstéttin óx hraðar en áður var þekkt. Bretar höfðu skilað Kínverjum Hong Kong og Portúgalir Macau.
Samskipti landanna voru um það bil að færast til æðstu ráðamanna þjóðanna.
Íslandsheimsókn Zemins
Árið 2000 var Ólafur Ragnar boðinn í opinbera heimsókn til Indlands þar sem forsetanum var sýndur sérstakur sómi. Sama ár opinberaði Ólafur Ragnar trúlofun sína við Dorrit Moussaieff og þau voru gefin saman í hjónaband á 60 ára afmælisdegi forsetans 2003. Forsetafrúin er fædd í Jerúsalem en ólst upp í Bretlandi frá unga aldri.
Í júní 2002 þegar fjögur ár voru liðin frá því Ólafur Ragnar sendi bréfið kom Zemin forseti í opinbera heimsókn til landsins. Forsetarnir fóru til Nesjavalla og skoðuðu jarðvarmavirkjunina. Zemin er sjálfur verkfræðingur sem og margir í kínversku sendinefndinni og þeir hrifust af hinni stórbrotnu virkjun. Nesjavallavirkjun er verkfræðilegt undur og heimsóknin hafði mikil áhrif á Zemin forseta. Kola-og olíukynding hafði stóraukist í Kína og svört kolaský voru algeng yfir kínverskum borgum svo græn sjálfbær orka var þjóðinni lífsnauðsynleg. Heimsókn Zemins forseta til Ísland var afar vel heppnuð og bréfið hornsteinn í samskiptum leiðtoga Kína og Íslands.
Kína hraðar byggingu jarðvarmavirkjana
Þegar Zemin snéri heim til Kína fyrirskipaði hann uppbyggingu jarðvarmavirkjana til að taka við af kola- og olíubrennslu. Kína hugðist fara að íslenskri fyrirmynd um uppbyggingu hitaveitna. Árið 2003 lét Zemin af embætti og við tók Hua Jintao. Kína var að skipa sér í forystu þjóða heims.
Árið 2005 fór Ólafur Ragnar í opinbera heimsókn til Kína í fylgd um 400 Íslendinga; þar á meðal fjölmargra framámanna í viðskiptum. Forsetinn hitti þá Hu Jintao forseta í fyrsta sinn sem og Wen Jiabo forsætisráðherra og fjölmarga kínverska áhrifamenn. Þá hafði Hu verið í embætti í tvö ár. „Þá kom á daginn að samskipti mín við Zemin höfðu borið ríkulegan ávöxt og sú góða samvinna hélt áfram í tíð Hu Jintao. Ásamt Beijing heimsóttum við Quingdao og Shanghai þar sem magnað var að sjá að legó-módelið frá hálfum öðrum áratug hafði raungerst í skýjakljúfa. Kínverjar eru sannarlega einstakt fólk. Þeir hugsa til langs tíma og 50 ár eru stuttur tími í þeirra huga,“ segir Ólafur Ragnar.
Ólafur Ragnar hittir Xi Jinping í Beijing
Ólafur Ragnar var í Kína þremur árum síðar en þá voru forsetahjónin viðstödd Ólympíuleikana í Peking þegar íslenska landsliðið komst í úrslit í handknattleik. Við hádegisverð hitti forsetinn í fyrsta sinn Xi Jinping, verðandi forseta. „Ég spurði Xi hver væru stærstu mál sem kínverjar stæðu frammi fyrir. Svar hans var áhugavert og ég hef oft vitnað í hann: Okkar markmið er að skapa velsæld fyrir þjóð okkar án þess að skaða aðra.“
Hrunið og Icesave
En aðeins nokkrum mánuðum síðar hrundu íslensku bankarnir í október 2008. Sótt var að þjóðinni og Ísland þarfnaðist bandamanna. Bankahrunið íslenska var hið stærsta sem nokkur þjóð hafði orðið fyrir. Þjóðin sætti efnahagslegri árás frá Lundúnum með stuðningi Brussels og var sett á hryðjuverkalista. Evrópa krafðist milljarða króna vegna svokallaðra Icesave-skulda á reikningum Landsbankans í Bretlandi og Hollandi. Gömlu nýlenduveldin yggldu sig. Bandaríkin snéru baki við íslenskri þjóð í fyrsta sinn frá 1941.
Ríkisstjórn Samfylkingar og Vg sem komst til valda í febrúar 2009 vildi friðþægja Evrópu: Ríkisstjórnin samþykkti að greiða hundruð milljarða í Icesave-skuldir og sótti um aðild að Evrópusambandinu. Alþingi samþykkti í tvígang lög um að samþykkja kröfur Breta og Hollendinga en Ólafur Ragnar Grímsson synjaði í tvígang. Tvívegis var efnt til þjóðaratkvæðagreiðslna og íslenska þjóðin synjaði greiðslum í bæði skiptin. Þjóðin neitaði að greiða skuldir óreiðumanna sem stefndu sjálfstæði og fjárhag hennar í hættu. Meira gat ekki verið í húfi. Réttur Íslands til að synja greiðslum var síðar staðfestur af EFTA dómstólnum.
Ísland snýr sér til Kína um aðstoð
Ísland þarfnaðist vina nú þegar þjóðir beggja vegna Atlantshafs snéru baki við þjóðinni. Ísland stóð eitt. Evrópuþjóðir kröfðu þjóðina um greiðslu skulda einkaaðila – íslenskra bankamanna sem Seðlabankastjóri hafði kallað óreiðumenn. Evrópskir ráðamenn höfðu gert aðsúg að íslenskum ráðherrum á göngum Berlaymont í Brussel. Þó höfðu Færeyingar og Pólverjar stutt landsmenn. Ameríka hafði látið Ísland róa. „Ísland er ekki lengur á áhrifasvæði Bandaríkjanna,“ hafði einn helsti bankamaður Federal Reserve bandaríska seðlabankans sagt blátt áfram. Þá höfðu Rússar lýst vilja til að lána landsmönnum en Kínverjar voru afdráttarlausir í stuðningi sínum við litla Ísland.
„Stuðningur Kína við Ísland á neyðarstundu má aldrei gleymast,“ segir Ólafur Ragnar og ennfremur: „Eftir samráð við Geir Haarde
forsætisráðherra skrifaði ég Hu Jintao forseta bréf þar sem ég skýrði fyrir honum erfiðleika okkar Íslendinga. Það var ekki sjálfgefið að Kína aðstoðaði litla Ísland: vestræna þjóð og meðlimaþjóð Nato. Kína sendi háttsetta sendinefnd til Íslands og í kjölfarið var gjaldeyrissamningur þjóðanna undirritaður.“
Íslenskir fjölmiðlar veittu vinarbragði kínverja ekki athygli enda uppteknir af umsókn Íslands í Evrópusambandið. Hins vegar fór aðstoð Kína ekki framhjá stjórnvöldum í Lundúnum, Washington, Berlín og Brussel ásamt höfðborgum Norðurlanda; Kaupmannahöfn, Osló, Stokkhólmi og Helsinki. Þjóðir beggja vegna Atlantsála höfðu snúist gegn Íslandi. Kína hins vegar hafði stutt Ísland dyggilega í Alþjóða gjaldeyrissjóðnum þegar Evrópuþjóðir settu þvingandi skilyrði við lán sjóðsins og tengdu Icesave. Á ögurstundu hafði Ísland hafnað afarkostum Evrópuþjóða með stuðningi Kína. Ári síðar var forseti kínverska seðlabankans í heimsókn á Íslandi. Skilaboðin voru skýr. Kína stendur með Íslandi.
Indland líkt og Kína sýndi Íslandi sérstakan sóma með því að bjóða forseta Íslands enn í opinbera heimsóknir, nú árið 2010. Forseti Indlands, Abdul Kalam, hafði heimsótt Ísland árið 2005. Í heimsókn sinni 2010 var Ólafur Ragnar Grímsson sæmdur orðu til minningar um Nehru, sjálfstæðishetju Indverja. Vinátta fjölmennstu þjóða Asíu í garð Íslands var alveg sérstök.
og konu hans frú Dorrit Moussaieff.
Arctic Green Energy og Sinopec Energy
Þrátt fyrir hörð pólitísk átök, sem upp komu árið 2007 innan Hitaveitu Reykjavíkur og meðal borgarfulltrúa, sem töfðu og flæktu samstarf við Kínverja, þá varð tímans straumur ekki stöðvaður. Árið 2011 komst skriður á samstarf þjóðanna undir forystu nýs eiganda Arctic Green Energy, Hauks Harðarsonar arkitekts, sem sest hafði að í Saigon í Víetnam frá 1992. Markmiðið var að flytja út velgengni Íslands á sviði jarðvarma. Artcic Green tók höndum saman við kínversku fyrirtækjasamsteypuna Sinope Group – stærsta fyrirtæki Kína og það þriðja stærsta í heimi.
Samningur um samvinnu Arctic Group Energy og Sinopec Group var undirritaður í Reykjavík að viðstöddum Jóhönnu Sigurðardóttur forsætisráðherra og Wen Jiabo forsætisráðherra Kína. Kínverjar hugðust fylgja í fótspor Íslands. Fyrirtækið Sinopec Green Energy var stofnað. Nokkru síðar heimsótti Ólafur Ragnar hið nýja fyrirtæki í Kína.
Xi Jinping til valda
Xi Jinping varð forseti Kína árið 2013. Hann fór í heimsóknir til Bretlands og Bandaríkjanna og það vakti mikla athygli þegar hann ávarpaði efnahagsráðstefnuna í Davos í Sviss. Það voru breyttir tímar í alþjóðamálum. Sama ár varð Ísland fyrst Evrópuþjóða til þess að undirrita Fríverslunarsamning við Kína. Washington, Brussel og Berlín veittu því athygli. Samningurinn var undirritaður þegar umsókn vinstri stjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur í Evrópusambandið var að renna út í sandinn vegna kröfu um yfirráð yfir fiskimiðum. Ef Ísland átti að fá aðild að Evrópusambandinu varð að snúa á hvolf niðurstöðum þorskastríða 20. aldar.
Aukaaðild Kína að Norðurskautsráðinu
Kína fékk áheyrnarstatus í Norðurskautsráðinu árið 2013 að frumkvæði Carl Bildt utanríkisráðherra Svía með samþykki John Kerry utanríkisráðherra Bandaríkjanna. Sama ár hleypti Ólafur Ragnar fyrstu Norðurslóðaráðstefnunni af stokkunum – Arctic Circle Assembly. Ráðstefnan hefur verið haldin árlega í Hörpunni til þess að skapa alþjóðlegan vettvang umræðu um Norðurslóðir á sviði stjórnmála, viðskipta, umhverfsismála, vísinda og frumbyggja. Ráðstefnan hefur átt mikilli velgengni að fagna. Aldrei áður hafði jafnáhrifamikil alþjóðleg ráðstefna átt árlega heimilisfesti í Reykjavík. „Kína hefur tekið virkan þátt í ráðstefnunni frá upphafi,“ segir Ólafur Ragnar.
„Fólk spyr af hverju fjölmennustu og voldugustu þjóðir veraldar tali við litla Ísland. Svarið liggur í augum uppi. Stærð skiptir ekki máli. Það skiptir ekki máli hvort þú kemur frá 300 milljón manna þjóð eða 300 þúsund manna þjóð. Það sem skiptir máli er hvað þú hefur fram að færa. Jarðhitaþekking Íslendinga er einstök. Kínverjar eru að taka upp okkar þekkingu með stórbrotnum árangri. Það er liður Kínverja í að hverfa frá olíu- og kolanotkun og svörtum mengunarskýjum stórborganna. Íslenska módelið er að umbylta Kína og gæti verið leið þjóðarinnar út úr öngstræti mengunar,“ segir Ólafur Ragnar.
Forsetinn bendir á að um 50% af orkunotkun stórborga komi frá jarðefnaeldsneyti; langmest olíu og kolum. Ef mannkyn nær tökum á borgarmengun er sigur vís í baráttunni gegn hamfarahlýnun. Íslensk-kínverska módelið geti haft lykilhlutverk að leika. Þjóðir heims
hafa litið til frumkvæðis Íslendinga um sjálfbæra orkugjafa. Framtíð heimsins er í húfi. Bráðnun heimsskautanna leiðir til ofsastorma í Kína líkt og víða um heim. Hækkun sjávarborðs ógnar borgum og jafnvel þjóðum. Vísindin hafa breytt afstöðu og vitund fólks um umhverfi og gildi náttúruverndar. Sem rísandi efnahagsveldi þarfnast Kína orkugjafa og hráefna. Náttúruvernd er eitt meginstef kínverskrar þjóðfélagsumræðu.
Velgengni Sinopec Green Energy
Nú þegar þriðji áratugur 21. aldar gengur í garð hefur íslensk-kínverska jarðvarmamódelinu vaxið ásmegin svo með ólíkindum er. Árangur Sinopec GE í Kína er stórbrotinn. Hitaveitur hins íslensk-kínverska fyrirtækis eru að umbylta Kína líkt og jarðvarminn umbylti Íslandi fyrir tæpum 80 árum. Sinopec er nú stærsta hitaveitufyrirtæki veraldar með yfir 520 hitaveitur og starfsemi í 60 borgum og héruðum; einkum Hebei, Shaanxi, Shanxi, Shandong og Tianjin. Sinopec vinnur að hitaveitu í Xiongang, útborg Beijing, sem verður fyrsta „reyklausa borg Kína“.
„Þáttur Ólafs Ragnars í samvinnu Kínverja og Íslendinga á sviði jarðvarma verður ekki ofmetinn,“ segir Haukur Harðarson forstjóri Geysir Green Energy. Fyrir tilstilli Sinopec
GE hefur dregið stórfellt úr C0₂ útblæstri á fáum árum. Sinopec þjónar um 2 milljónum viðskiptavina og hitar um 50 milljónir fermetra húsnæðis. Sinopec hefur sýnt fram á að áhrifaríkasta leiðin til að draga úr loftmengun er virkjun jarðvarma fremur en kol og olía.
Ólafur Ragnar lét af embætti árið 2016. Nokkrum mánuðum síðar var honum boðið að skoða höfuðstöðvar Sinopec Green Energy í Kína og kínverskar hitaveitur með eigin augum. Þá voru 10 ár liðin frá því jarðvarmasamvinna þjóðanna hófst og 45 ára afmæli stjórnmálasambands ríkjanna. Boðið var leið Kínverja til að segja, kærar þakkir herra Ólafur Ragnar. Íslensk-kínverska módelið er að umbylta Kína.
